جمهرة اشعار العربجَمْهَرَة اَشعارِالْعرب، از مهم‌ترین و کهن‌ترین مجموعه‌های شعر عربی در سده‌های نخستین اسلامی، گردآورده ابوزید محمدبن ابی‌خَطّاب قُرَشی است. فهرست مندرجات۲ - روش تألیف ۲.۱ - وجه تسمیه ۳ - ویژگی های بارز ۳.۱ - اولین شاعران ۳.۲ - طبقه بندی شاعران ۴ - بخش‌ها ۴.۱ - مُعَلَّقات ۴.۲ - مُجَمْهَرات ۴.۳ - مُنْتَقَیات ۴.۴ - مُذْهَبات ۴.۵ - مَراثی ۴.۶ - مَشوبات ۴.۷ - مُلْحَمات ۵ - بهترین قصاید ۵.۱ - قصاید طولانی ۶ - شرح ۷ - نام خلفا ۸ - نسخه‌ها ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - حیات و وفاتاز تاریخ زندگانی ابوزید اطلاع موثقی در دست نیست. برخی سال وفات او را ۱۷۰ ذکر کرده‌اند. [۱]
احمد امین، ضحی‌الاسلام، ج۲، ص۲۷۶، بیروت: دارالکتاب العربی.
[۲]
مصطفی صادق رافعی، تاریخ آداب العرب، ج۳، ص۳۴۵، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
[۳]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج۱، ستون ۳۱۳، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
بُستانی [۴]
بطرس بستانی، ادباءالعرب، ج۲، ص۲۰۰، بیروت ۱۹۸۸ـ۱۹۹۰.
او را معاصر دوره نخست عباسی (۱۳۲ـ۲۳۳) دانسته و به‌گفته برخی، او در سده سوم [۵]
جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۱، جزء۲، ص۴۱۵، بیروت ۱۹۸۳.
[۶]
عبدالرحمان عطبه، موسوعة المصادر و المراجع، ج۱، ص۴۷۲، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۷]
الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسه اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۱۴، ص۱۴۴، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
یا چهارم [۸]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۱، ص۹۰، ج۲، جزء۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی،) ریاض (۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
[۹]
عزة حسن، المکتبة العربیة: دراسة لامّهات الکتب فی الثقافة العربیة، ج۱، ص۷۵، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
می‌زیسته است.مصطفی جواد، [۱۰]
مصطفی جواد، مؤلف جمهرة اشعار العرب، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۱، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج۷ (۱۳۷۹).
با استناد به اینکه در جمهرة اشعارالعرب [۱۱]
مصطفی جواد، مؤلف جمهرة اشعار العرب، ج۱، ص۵۹۶، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج۷ (۱۳۷۹).
از دیوان الادب اثر اسحاق‌بن ابراهیم فارابی (متوفی ح۳۷۰) و الصحاح اثر جوهری (متوفی ۳۹۸) مطالبی نقل شده است، دوره زندگی ابوزید را سده پنجم دانسته است، ولی برخی احتمال داده‌اند که نام این کتاب‌ها در حاشیه بوده است و بعد‌ها ناسخان آن‌ها را وارد متن جمهره کرده‌اند.تحقیق در این مسئله مستلزم توجه به اِسنادهای ابوزید قرشی در متن کتاب است. وی در یک‌جا با یک واسطه، ابن‌اعرابی (متوفی ۲۳۱) و در جای دیگر، با دو واسطه، هَیثَم‌بن عَدی (متوفی ۲۰۶) را در سلسله اِسنادهای خود آورده [۱۲]
مصطفی جواد، مؤلف جمهرة اشعار العرب، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج۷ (۱۳۷۹).
و نیز، با دو واسطه، از ابوعُبَیده (متوفی ۲۰۹) و اَصْمَعی (متوفی ۲۱۶) مطالبی ذکر کرده است. [۱۳]
، مصطفی جواد، ج۱، ص۴۳، مؤلف جمهرة اشعار العرب، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج۷ (۱۳۷۹).
بنابراین، بعید نیست که جمهرة در اواخر سده سوم تألیف شده باشد. [۱۴]
شوقی ضیف، العصر الجاهلی، ج۱، ص۱۷۸، قاهره) ۱۹۷۷.
برخی محققان معاصر نیز از این تاریخ یاد کرده‌اند. [۱۵]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۷۵، ج۱، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴.
[۱۶]
عزالدین اسماعیل، المصادر الادبیة و اللغویة فی التراث العربی، ج۱، ص۸۱، بیروت ۱۹۷۵.
نکته دیگر آنکه بسیاری از اِسنادهای جمهرة از شخصی به نام مُفَضَّل است که غیر از مفضّل ضَبّی (متوفی ۱۶۸ یا ۱۷۰) است، زیرا ابوزید قرشی در جمهرة (ص۳۰) نام کامل او را چنین آورده است: ابوعبداللّه مفضّل‌بن عبداللّه مُحَبِّری ، یا مُجَبَّری [۱۷]
ناصرالدین اسد، مصادر الشعر الجاهلی و قیمت‌ها التاریخیة، ج۱، ص۵۸۷، بیروت ۱۹۸۸.
با توجه به راویانی که مفضّل از آن‌ها روایت نقل کرده است، می‌توان مفضّل را از رجال سده سوم و اوایل سده چهارم دانست. [۱۸]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۷۵، ج۱، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴.
بروکلمان [۱۹]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۷۵، ج۱، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴.
و سزگین [۲۰]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۱، ص۹۰، ج۲، جزء۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض (۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
مفضّل را ابن‌مُجَبَّر و از نسل عمربن خطّاب معرفی کرده‌اند.برخی نیز، به اشتباه، این مفضّل را با مفضّل ضبّی یکی دانسته [۲۱]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۳۰۰، بیروت ۱۹۸۴ـ۱۹۸۵.
و ازاین‌رو، تاریخ زندگی ابوزید قرشی را نیمه دوم سده دوم دانسته‌اند. [۲۲]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۳۰۰، بیروت ۱۹۸۴ـ۱۹۸۵.
در نسخه‌ای از جمهرة، که در ۶۸۳ کتابت شده است، نام محمدبن ایوب عزیزی عُمَری به عنوان مؤلف و شارح آمده که شخصی گمنام است و در دیگر نسخه‌ها چنین نامی نیامده است [۲۳]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۱، ص۹۰، ج۲، جزء۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی،) ریاض (۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
[۲۴]
ناصرالدین اسد، مصادر الشعر الجاهلی و قیمت‌ها التاریخیة، ج۱، ص۵۸۶، بیروت ۱۹۸۸.
[۲۵]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۵ـ۶، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
ابن‌رَشیق قَیروانی (متوفی ۴۵۶)، نخستین کسی است که نام جمهرة را آورده و مؤلف آن را محمدبن ابی‌خطّاب معرفی کرده است [۲۶]
ابن‌رَشیق قَیروانی، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج۱، ص۹۶، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
به پیروی از ابن‌رشیق، سیوطی (متوفی ۹۱۱) در المُزهِر [۲۷]
عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواع‌ها، ج۲، ص۴۸۰، چاپ محمد احمد جادمولی، علی محمد بجاوی، و محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، بی‌تا.
و عبدالقادر بغدادی (متوفی ۱۰۹۳) در خِزانة الادب [۲۸]
عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة‌الادب و لب‌لباب لسان العرب، ج۱، ص۱۲۶، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰.
[۲۹]
عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة‌الادب و لب‌لباب لسان العرب، ج۹، ص۵۳۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰.
نیز نام جمهرة و مؤلف آن را آورده‌اند.۲ - روش تألیفجمهرة در برگیرنده ۴۹ قصیده از ۴۹ شاعر عصر جاهلی و اسلامی است که با ترتیبی ویژه و بی‌نظیر تنظیم شده است. واژه جمهرة به معنای گردآوردن و انباشتن است. ابن‌دُرَید اَزْدی (متوفی ۳۲۱)، در مقدمه کتاب جمهرة اللغه، [۳۰]
ابن‌درید، کتاب جمهرة‌اللغة، ج۱، ص۴۱، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸.
۲.۱ - وجه تسمیهوجه تسمیه آن را برگرفتن جُمهورِ (مقدار فراوان) سخن عرب ذکر کرده است. نام جمهرة در عنوان چندین کتاب، با موضوعات گوناگون، در سده‌های سوم و چهارم آمده است. [۳۱]
عزة حسن، المکتبة العربیة: دراسة لامّهات الکتب فی الثقافة العربیة، ج۱، ص۷۵، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۳۲]
الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسه اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۱۴، ص۱۴۴، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۳ - ویژگی های بارزیکی از ویژگیهای بارز جمهرة اشعارالعرب، مقدمه مبسوط و ارزشمند آن است که چندین مبحث را دربر می‌گیرد. مؤلف، نخست به بررسی و مقابله واژگان قرآن با واژگان سروده‌های جاهلی پرداخته و از این نظریه دفاع کرده است که همه واژگان قرآن عربی‌اند و برخی واژگان قرآنی که در دیگر زبان‌ها نیز کاربرد دارند، می‌ان عربی و این زبان‌ها مشترک هستند [۳۳]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۱۱ـ ۳۰، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
۳.۱ - اولین شاعراننخستین گوینده شعر را معرفی کرده که به اعتقاد پیشینیان حضرت آدم علیه‌السلام بوده و پس از آن، از فرشتگان، ابلیس ، قوم عاد و ثمود و غیره ابیاتی آورده است [۳۴]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
او شعر را از دیدگاه رسول اکرم و صحابه ایشان بررسی کرده و کمی درباره جوهر شعر سخن گفته است. [۳۵]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۳۴ـ۴۴، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
همچنین به شاعرترین شاعران پرداخته و گفته‌های گوناگونی را در این موضوع نقل کرده است. [۳۶]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۴۵ـ۴۶، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
و سپس، به تفصیل، درباره سروده‌های جن و شیاطین‌الشعراء مطالبی آورده است. [۳۷]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۴۷ـ۶۳، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
که از مطالب خرافی در ادبیات عربی هستند. [۳۸]
بطرس بستانی، ادباءالعرب، ج۲، ص۲۰۳، بیروت ۱۹۸۸ـ۱۹۹۰.
۳.۲ - طبقه بندی شاعرانپس از آن، اخبار شاعران و طبقه‌بندی آنان را ذکر کرده و اخباری را در برتری برخی شاعران بر دیگران، و بخشهایی از سروده‌های آنان و گفته‌های راویان اشعار را درباره شاعران نقل کرده است [۳۹]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۶۵ـ ۱۱۰، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
به گفته سزگین، [۴۰]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۱، ص۹۰، ج۲، جزء۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی،) ریاض (۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
ابوزید قرشی در مقدمه جمهرة متأثر از مجاز القرآن ابوعبیده بوده است.قرشی در طبقه‌بندی و بر‌تر دانستن شاعران، برخی دیدگاههای انتقادی را از دیدگاه نسل اول راویان و دیگران مطرح کرده است که از نخستین گامهای نقد ادبی در ادبیات عربی به‌شمار می‌روند [۴۱]
عزالدین اسماعیل، المصادر الادبیة و اللغویة فی التراث العربی، ج۱، ص۸۸، بیروت ۱۹۷۵.
[۴۲]
عمر دقاق، مصادر التراث العربی فی‌اللغة و المعاجم و الادب و التراجم، ج۱، ص۵۱، بیروت: مکتبة دارالشرق.
[۴۳]
عزة حسن، المکتبة العربیة: دراسة لامّهات الکتب فی الثقافة العربیة، ج۱، ص۷۵، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
هرچند بر او خرده گرفته‌اند که در بر‌تر دانستن شاعران، به نقل اقوال بسنده کرده و از خویش نظری نداده است. [۴۴]
عزالدین اسماعیل، المصادر الادبیة و اللغویة فی التراث العربی، ج۱، ص۸۶ـ۸۷، بیروت ۱۹۷۵.
[۴۵]
بطرس بستانی، ادباءالعرب، ج۲، ص۲۰۳، بیروت ۱۹۸۸ـ۱۹۹۰.
۴ - بخشهاابوزید قرشی، پس از مقدمه، مجموعه خود را در هفت بخش و هر بخش را حاوی هفت قصیده تدوین کرده است. این تقسیم‌بندی ــ که در جای دیگری مشاهده نشده [۴۶]
ناصرالدین اسد، مصادر الشعر الجاهلی و قیمت‌ها التاریخیة، ج۱، ص۵۸۷، بیروت ۱۹۸۸.
[۴۷]
احمد امین، ضحی‌الاسلام، ج۲، ص۲۷۶، بیروت: دارالکتاب العربی.
و به نظر برخی، از فرهنگ یونان به مردم عرب رسیده [۴۸]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۳۰۰، بیروت ۱۹۸۴ـ۱۹۸۵.
ـ نشان‌دهنده جایگاه عدد هفت در فرهنگ اسلامی و ادبیات عربی [۴۹]
عزة حسن، المکتبة العربیة: دراسة لامّهات الکتب فی الثقافة العربیة، ج۱، ص۷۶، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
دوری، ص۱۶۲) برخی نیز برآن‌اند که چون نخستین بخش (مُعَلَّقات)، شامل هفت قصیده است، دیگر بخش‌ها نیز با عدد هفت تنظیم شده‌اند. [۵۰]
عزالدین اسماعیل، المصادر الادبیة و اللغویة فی التراث العربی، ج۱، ص۸۵، بیروت ۱۹۷۵.
[۵۱]
عزة حسن، المکتبة العربیة: دراسة لامّهات الکتب فی الثقافة العربیة، ج۱، ص۷۶، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
در برخی نسخه‌های جمهرة، برخی بخش‌ها دارای هشت قصیده و برخی دارای شش قصیده است، که ظاهراً اشتباه از ناسخان بوده است.بخشهای جمهرة اشعارالعرب عبارت‌اند از: ۴.۱ - مُعَلَّقات۱) اصحاب مُعَلَّقات (آویخته‌ها یا گردن‌بند‌ها)، که جملگی از دوران جاهلی‌اند و عبارت‌اند از: امری‌القَیس ، زُهَیربن ابی‌سُلْمی ، نابغه ذُبْیانی ، اَعشی ، بَکْری ، لَبیدبن رَبیعه ، عَمْروبن کُلْثوم ، و طَرَفَة بن عَبْد . ۴.۲ - مُجَمْهَرات۲) اصحاب مُجَمْهَرات (دارای سبکی متین و بافتی استوار)، [۵۲]
احمد امین، ضحی‌الاسلام، ج۲، ص۲۷۶، بیروت: دارالکتاب العربی.
که شش شاعر نخست آن از دوره جاهلی‌اند و هفتمین شاعر، مُخَضْرَم است یعنی شاعری است که هم دوره جاهلی را درک کرده است و هم دوره اسلامی را [۵۳]
عبدالرحمان عطبه، موسوعة المصادر و المراجع، ج۱، ص۴۷۳، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
این شاعران عبارت‌اند از: عَبیدبن اَبْرَص ، عَنْتَرَه‌بن عَمْرو، عَدیبن زید ، بِشْربن ابی‌خازِم ، اُمَیه‌بن ابی‌صَلْت ، خِداش‌بن زُهَیر ، و نَمِربن تَوْلَب .۴.۳ - مُنْتَقَیات۳) اصحاب مُنْتَقَیات (برگزیده‌ها)، که از شاعران جاهلی و مخضرم‌اند و عبارت‌اند از: مُسَیب‌بن عَلَس ، مُرَقِّش اصغر ، مُتَلَمِّس جَریر ، عُرْوَه‌بن وَرْد ، مُهَلْهِل‌بن رَبیعه ، دُرَیدبن صِمَّت ، و مُتَنَخِّل‌بن عُوَیمِر . ۴.۴ - مُذْهَبات۴) اصحاب مُذَهَّبات یا مُذْهَبات (به معنای زراندوده‌ها یا قصایدی که باید با آب طلا نوشته شوند؛، [۵۴]
عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة‌الادب و لب‌لباب لسان العرب، ج۱، ص۱۲۵، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰.
که از شاعران جاهلی و مخضرم‌اند و عبارت‌اند از: حَسّان‌بن ثابت ، عبداللّه‌بن رَواحَه ، مالک‌بن عَجْلان ، قَیس‌بن خَطیم اُحَیحة بن جُلاح ، ابوقَیس‌بن اَسْلَت ، و عَمْروبن امری‌القیس .۴.۵ - مَراثی۵) اصحاب مَراثی (سوکنامه‌ها)، که از شاعران جاهلی و مخضرم‌اند و عبارت‌اند از: ابوذُؤیب هُذَلی ، محمدبن کَعْب غَنَوی ، اَعْشی باهِلی ، عَلْقَمَة بن ذی جَدَن حِمْیری ، ابوزُبَید طائی ، مُتَمِّم‌بن نُوَیرَه یرْبوعی ، و مالک‌بن رَیب تمیمی . ۴.۶ - مَشوبات۶) اصحاب مَشوبات (آمیخته‌ها)، که جملگی از شاعران مخضرم‌اند و به سبب درک دو دوره، مشوبات نام گرفته‌اند و عبارت‌اند از: نابغه جَعْدی ، کَعْب‌بن زُهَیر ، قُطامِی عُمَیربن شُییم ، حُطَیئَه عَبْسی ، شَمّاخ‌بن ضِرار ، عَمْرو بن اَحْمَر ، و تمیم‌بن اُبَی بن مُقْبِل . ۴.۷ - مُلْحَمات۷) اصحاب مُلْحَمات (سروده‌های منسجم و استوار)، [۵۵]
احمد امین، ضحی‌الاسلام، ج۲، ص۲۷۶، بیروت: دارالکتاب العربی.
که جملگی از شاعران دوره اسلامی‌اند و عبارت‌اند از: فَرَزْدَق ، جَریر ، اَخْطَل ، عُبَید راعی ، ذوالرُّمَّة ، کُمَیت‌بن زید اسدی ، و طِرِمّاح‌بن حکیم طائی .بنابراین، بیشتر این سروده‌ها از دوره جاهلی است و در این می‌ان، نامگذاری بخش پنجم (مَراثی) موضوعی است و دیگر نامگذاری‌ها، به غیر از معلقات و مشوبات که وجهی دارد، صِرفاً برای نامگذاری بوده و وجه خاصی نداشته است. [۵۶]
احمد امین، ضحی‌الاسلام، ج۲، ص۲۷۶، بیروت: دارالکتاب العربی.
[۵۷]
محمود احمد حسن مراغی، دراسات فی المکتبة العربیة و تدوین التراث، ج۱، ص۱۱۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
پیش از جمهرة اشعارالعرب، چندین مجموعه و جُنگ از سروده‌های عربی فراهم آمده بود، از جمله معلّقات، گردآمده حَمّادِ راویه (متوفی ۱۵۵)؛ مُفضّلیات، گردآمده مفضّل‌ضبّی ؛ و اصمعیات، گردآمده عبدالملک‌اصمعی است. برخی برآن‌اند که جمهرة به‌مثابه تکمله‌ای برای مفضّلیات و اصمعیات است. [۵۸]
عبدالرحمان عطبه، موسوعة المصادر و المراجع، ج۱، ص۴۷۲، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۵۹]
عمر دقاق، مصادر التراث العربی فی‌اللغة و المعاجم و الادب و التراجم، ج۱، ص۵۴، بیروت: مکتبة دارالشرق.
و به نظر برخی دیگر، جمهرة در اهمیت و فایده رسانی هم‌ارز آن دو مجموعه است. [۶۰]
محمد رضوان‌دایه، المکتبة العربیة و منهج البحث، ج۱، ص۷۴، دمشق ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۵ - بهترین قصایددر جمهرة بهترین قصاید دوره جاهلی و اسلامی گردآمده [۶۱]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۹۹، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
[۶۲]
جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۱، جزء۱، ص۷۳ـ۷۴، بیروت ۱۹۸۳.
[۶۳]
مصطفی جواد، مؤلف جمهرة اشعار العرب، ج۱، ص۱۷۹، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج۷ (۱۳۷۹).
و بدین‌ترتیب، مجموعه‌ای ارزشمند تدوین یافته است. [۶۴]
احمد امین، ضحی‌الاسلام، ج۲، ص۲۷۷، بیروت: دارالکتاب العربی.
[۶۵]
شوقی ضیف، العصر الجاهلی، ج۱، ص۱۷۹، قاهره) ۱۹۷۷.
که برای تحقیق در شعر دوره جاهلی و ترسیم تصویری از شعر آن دوران، منبعی معتبر است [۶۶]
عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۱۹، بیروت ۱۹۸۴ـ۱۹۸۵.
برخی از قصاید جمهرة منحصر به فرد است و پیش از آن در جایی نیامده است. [۶۷]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۳، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
[۶۸]
عزة حسن، المکتبة العربیة: دراسة لامّهات الکتب فی الثقافة العربیة، ج۱، ص۷۸، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۶۹]
عمر دقاق، مصادر التراث العربی فی‌اللغة و المعاجم و الادب و التراجم، ج۱، ص۵۴، بیروت: مکتبة دارالشرق.
[۷۰]
محمد رضوان‌دایه، المکتبة العربیة و منهج البحث، ج۱، ص۷۳، دمشق ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
ابوزید قرشی روحیه نقّادی نداشته، از این‌رو در جمهرة خلاقیت چشمگیری به کار نرفته است، ولی مجموعه او ذوق عمومی راویان آن زمان را برای عرضه بسیاری از سروده‌ها نشان می‌دهد؛ هر چند که در صحت روایات کتاب تردید کرده‌اند تا بدانجا که سند کتاب را ضعیف دانسته‌اند.۵.۱ - قصاید طولانیاز امتیازات جمهرة، آوردن قصاید طولانی است، [۷۱]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۳، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
که از آن جمله قصیده ذوالرّمّه (متوفی ۱۱۷) با ۱۲۶ بیت است. [۷۲]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۷۴۴ـ۷۸۲، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
۶ - شرحاز دیگر ویژگیهای جمهرة آن است که قرشی غالباً پس از آوردن ابیات، به شرح واژگان آن‌ها پرداخته، [۷۳]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ج۱، ص۳۱۲، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
ولی برخی ابیات را نیز بدون شرح آورده است. و برخلاف مفضّل ضبّی و اصمعی، که گاه چند شعر را از یک شاعر آورده‌اند، وی از هر شاعر یک شعر آورده است، بی‌آنکه دلیل گزینش خود یا بسنده کردن به یک شعر را ذکر کند. [۷۴]
عزالدین اسماعیل، المصادر الادبیة و اللغویة فی التراث العربی، ج۱، ص۸۴ـ۸۵، بیروت ۱۹۷۵.
همچنین وی دلیلی برای طبقه‌بندی خود نیاورده و سروده‌ها را نیز مقایسه نکرده است. [۷۵]
عزالدین اسماعیل، المصادر الادبیة و اللغویة فی التراث العربی، ج۱، ص۸۷، بیروت ۱۹۷۵.
۷ - نام خلفااز نکات شایان ذکر در جمهرة آن است که قرشی پس از نام خلفا عبارت رضی‌اللّه عنه را آورده، ولی همه‌جا پس از نام امیرالمؤمنین علی عبارت علیه‌السلام را آورده است [۷۶]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۲۹، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
[۷۷]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۴۴، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
[۷۸]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۶۴۲، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
وی درباره خوارج نوشته است که آنان کسانی بودند که بر سرور ما علی علیه‌السلام شوریدند [۷۹]
محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، ج۱، ص۷۳۶، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱.
این شواهد، اگر بیانگر تشیع او نباشد، به تعبیر مصطفی جواد [۸۰]
مصطفی جواد، مؤلف جمهرة اشعار العرب، ج۱، ص۱۹۴ـ۱۹۵، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج۷ (۱۳۷۹).
نشان می‌دهد که کتاب در عصر فاطمیان تألیف شده است.۸ - نسخههانسخههای متعددی از جمهرة موجود است. [۸۱]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۷۶، ج۱، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴.
[۸۲]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۱، ص۹۰ـ۹۱، ج۲، جزء۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی،) ریاض (۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
بخشهایی از جمهرة نیز چاپ شده است. [۸۳]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۱، ص۹۱، ج۲، جزء۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی،) ریاض (۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
نخستین‌بار سعید آنطون عَمّون آن را به طور مستقل در ۱۳۰۸ در بولاق به چاپ رساند.پس از آن بار‌ها این کتاب در قاهره و بیروت و دمشق ، و گاه حتی با نامی دیگر، چاپ شد. احمد خَطّاب [۸۴]
احمد خطّاب، جمهرة اشعار العرب، ج۱، ص۶۵۳ـ۶۷۰، بین طبعتین لابی زید القرشی، مجله معهد المخطوطات العربیة، ج۲۸، ش۲، کویت (شوال ۱۴۰۴ـ ربیع‌الاول ۱۴۰۵).
دو چاپ جمهرة را مقایسه کرده و به نکاتی همچون تصحیف برخی واژگان، اختلاف در روایت اشعار و تعداد ابیات قصاید برخورده است.برخی‌مستشرقان، از جمله نولدکه و نالینو ، نیز مقالاتی درباره مطالب جمهرة و چاپهای آن منتشر کرده‌اند. ۹ - فهرست منابع(۱) ابن‌درید، کتاب جمهرة‌اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸. (۲) ابن‌رَشیق قَیروانی، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۳) ابن‌منظور. (۴) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۶، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجی و محمود فرج عقده، قاهره. (۵) ناصرالدین اسد، مصادر الشعر الجاهلی و قیمت‌ها التاریخیة، بیروت ۱۹۸۸. (۶) عزالدین اسماعیل، المصادر الادبیة و اللغویة فی التراث العربی، بیروت ۱۹۷۵. (۷) احمد امین، ضحی‌الاسلام، بیروت: دارالکتاب العربی. (۸) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴. (۹) بطرس بستانی، ادباءالعرب، بیروت ۱۹۸۸ـ۱۹۹۰. (۱۰) عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة‌الادب و لب‌لباب لسان العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰. (۱۱) مصطفی جواد، مؤلف جمهرة اشعار العرب، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج۷ (۱۳۷۹). (۱۲) عزة حسن، المکتبة العربیة: دراسة لامّهات الکتب فی الثقافة العربیة، ج۱، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰. (۱۳) احمد خطّاب، جمهرة اشعار العرب، بین طبعتین لابی زید القرشی، مجله معهد المخطوطات العربیة، ج۲۸، ش۲، کویت (شوال ۱۴۰۴ـ ربیع‌الاول ۱۴۰۵). (۱۴) محمد رضوان‌دایه، المکتبة العربیة و منهج البحث، دمشق ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۱۵) عمر دقاق، مصادر التراث العربی فی‌اللغة و المعاجم و الادب و التراجم، بیروت: مکتبة دارالشرق. (۱۶) عوض محمددوری، مصادر دراسة الشعر العربی فی العصر الاموی، بغداد ۲۰۰۱. (۱۷) مصطفی صادق رافعی، تاریخ آداب العرب، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۱۸) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت ۱۹۸۳. (۱۹) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۲۰) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی،) ریاض (۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲. (۲۱) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواع‌ها، چاپ محمد احمد جادمولی، علی محمد بجاوی، و محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، بی‌تا. (۲۲) شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، ج۴: العصر العباسی الثانی، قاهره ۱۹۷۵. (۲۳) شوقی ضیف، العصر الجاهلی، قاهره) ۱۹۷۷. (۲۴) عبدالرحمان عطبه، موسوعة المصادر و المراجع، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸. (۲۵) عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، بیروت ۱۹۸۴ـ۱۹۸۵. (۲۶) محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱. (۲۷) محمود احمد حسن مراغی، دراسات فی المکتبة العربیة و تدوین التراث، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۲۸) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسه اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹. (۲۹) عبدالحمید یونس، معجم الفولکلور، بیروت ۱۹۸۳؛ ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جمهرة اشعارالعرب»، شماره۴۸۸۶. رده‌های این صفحه : شعر عربی | کتب شعر عربی
|